De Nederlandse Waterlinie, een reeks van defensie-maatregelen, bestaat al eeuwen in diverse vormen. Heel eenvoudig gesteld betekent het, het onder water zetten van land, ook wel ‘inundatie’ genoemd. In roerige tijden, wanneer ons land in gevaar geacht werd, gebruikte men dit als verdediging. Zo werden boeren, wiens land was bezet of onder bezetting dreigde te komen, geconfronteerd werden met een plotselinge laag water. Dit was uiteraard slecht voor het boerenland. Gemiddeld was zo’n laag water ongeveer 40 centimeter diep. Te ondiep om er over te kunnen varen en net te diep om in te kunnen lopen door bijvoorbeeld soldaten.
Vier provincies verantwoordelijk voor de waterlinies
Achter deze linies werden tientallen forten gebouwd waarvan een groot deel nog steeds intact is. Er komt veel bij kijken om dat voor elkaar te krijgen. Zo is er veel subsidie nodig voor het beheer, onderhoud en ook restauratie. Voor de Hollandse Waterlinie heeft dat uiteindelijke geresulteerd in een verdeling van de verantwoordelijkheden over vier provincies. Namelijk Noord-Holland, Utrecht, Gelderland en Noord-Brabant. Dit is vastgelegd in het zogenaamde ‘Pact van Altena’, en gezamenlijk vormen zij de ‘Liniecommissie’.
Nieuwe Hollandse Waterlinie
De Nieuwe Hollandse Waterlinie bestaat uit een serie forten, ongeveer 50 stuks. Deze linie loopt langs vijf vestingssteden: Woudrichem, Gorinchem, Naarden, Weesp en Muiden. Deze linie bestaat al sinds 1815. Men hoopt dat deze in 2019 op de werelderfgoedlijst van UNESCO komt te staan. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is het grootste rijksmonument van Nederland. Theoretisch heeft een groot nut, maar in de praktijk is dit nooit aan de orde gekomen. Toen de Frans-Duitse oorlog in 1870 dreigde door te stoten naar een Europese oorlog is de linie wel in staat van verdediging gebracht. Ook tijdens de Eerste Wereldoorlog werd de linie in stelling gebracht. Zelfs daarna in 1939 is dat gebeurd aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog. Daaruit is echter niet een werkelijke defensiewaarde voortgekomen.
De Oude en Nieuwe Hollandse Waterlinie zijn feitelijk dezelfde. Ons land is in dat opzicht al vanuit vroege jaren op vele plekken min of meer beschermd geweest. Nogal apart, de Duitsers zijn de laatsten die de linie als middel voor defensie hebben ingezet. In 1944-1945 is de linie als tegenmaatregel tegen de verwachte aanval van de Geallieerden gebruikt. In de loop der tijden heeft de linie verschillende manieren van inzet gekend en uiteindelijk een nieuwe functie gekregen.
Foto: Johan Bakker – CC BY-SA 3.0 nl, via Wikimedia Commons
De Stelling van Amsterdam
Een andere zeer belangrijke linie, de Stelling van Amsterdam, besloeg zo’n 135 kilometer rondom Amsterdam. Deze stelling werd aangelegd tussen 1880 en 1914 en is reeds onderdeel van het UNESCO Werelderfgoed. Oorspronkelijk was de Stelling bedoeld als schuilplaats voor de regering, de koning en het leger bij een aanval op Nederland. Hij bestaat uit ruim 40 forten, een groot aantal dijken, sluizen en vier batterijen. Deze staan allemaal op een afstand van ongeveer 15 – 20 kilometer rondom Amsterdam. Er zijn heel wat mooie min of meer geschiedkundige verhalen te vinden over deze Stelling.
En er is (gelukkig) nog veel intact van deze Stelling. Hierdoor is een bezoek aan één of meerdere onderdelen ervan zeer de moeite waard. En naast het beheer en onderhoud kijkt men ook naar nieuwe mogelijkheden om monumenten in te zetten. Zo krijgen bijvoorbeeld ondernemers een kans om zich daar te vestigen.
Zo was de Grebbelinie een voorverdediging van de Hollandse Waterlinie. En liep door de Gelderse Vallei (vanaf de Nederrijn bij de Grebbeberg) langs het Valleikanaal en de Eem tot aan het huidige IJsselmeer. Deze werd tot laat in de 19e eeuw onderhouden. Maar eigenlijk bleef hij voor lange tijd ongebruikt en werd in 1926 opgeheven. De Grebbelinie kreeg in 2011 de status van Rijksmonument.
Enkele andere Waterlinies die bekend zijn
IJssellinie: een militaire verdedigingslinie die tussen 1951 en 1954 langs de IJssel gebouwd werd. Ook bij deze linie was de uitvoering voor verdediging, een inundatie.
West-Brabantse waterlinie: deze wordt wel de oudste van Nederland genoemd. Hij werd namelijk aangelegd in 1628 tussen Bergen op Zoom en Steenbergen, en bestond uit vier forten.
Friese waterlinie: deze is na 1580 aangelegd en liep langs de rivier de Linde. Momenteel wordt deze linie weer in ere hersteld.
Zuiderfrontier: tussen de 16e en 17e eeuw werd deze militaire verdedigingslinie aangelegd en tot ongeveer 1952 in gebruik gesteld.
Zuiderwaterlinie: de oudste en langste waterlinie.
